A Case Study for an Archaeometric Characterisation of Sicilian Middle Bronze Age Pottery (15th-13th c. BC)

Davide Tanasi, Barone Germana, Mazzoleni Paolo

Research output: Contribution to journalArticlepeer-review

Abstract

<p> Ze wzgl&eogon;du na zasadniczy brak danych o technologii ceramiki sycylijskiej &sacute;rodkowej epoki br&aogon;zu, niedawne badania wa&zdot;nego zespo&lstrok;u ceramiki ze stanowiska Grotte di Marineo (Licodia Eubea, Katania, W&lstrok;ochy), kt&oacute;ry przebadano za pomoc&aogon; analiz petrograficznych i geochemicznych - mikroskopia optyczna (OM), fluorescencja rentgenowska (XRF), spektroskopia fourierowska w podczerwieni (FTIR) - stworzy&lstrok;y mo&zdot;liwo&sacute;&cacute; uzyskania znacz&aogon;cych nowych ustale&nacute; w tej dziedzinie wiedzy. Analizy pozwoli&lstrok;y na sporz&aogon;dzenie precyzyjnej charakterystyki sze&sacute;ciu materia&lstrok;&oacute;w, dla kt&oacute;rych okre&sacute;lono temperatury wypa&lstrok;u, wskazuj&aogon;c, i&zdot; temperatur&eogon; 900&deg; C osi&aogon;gano ju&zdot; na pocz&aogon;tku &sacute;rodkowej epoki br&aogon;zu. Odkryte powi&aogon;zania mi&eogon;dzy materia&lstrok;ami a fazami chronologicznymi wskaza&lstrok;y na pewne cechy kulturowe produkcji ceramiki, kt&oacute;re do tej pory by&lstrok;y zupe&lstrok;nie nieznane dla tego okresu. Analizy petrograficzne oraz badania fluorescencji rentgenowskiej i spektroskopii fourierowskiej w podczerwieni, przeprowadzone na pr&oacute;bkach z Grotte di Marineo, wykonane zosta&lstrok;y celem okre&sacute;lenia cech charakterystycznych i typologii materia&lstrok;u, zbadania zakresu temperatur wypa&lstrok;u oraz przedstawienia nowych hipotez na temat strategii pozyskiwania gliny. Brak danych o aspektach technologicznych produkcji ceramiki oraz brak charakterystyk petrograficznych i geochemicznych stanowi g&lstrok;&oacute;wny problem bada&nacute; archeologicznych nad prehistori&aogon; Sycylii. W szczeg&oacute;lno&sacute;ci za&sacute; dla &sacute;rodkowej epoki br&aogon;zu, czyli okresu odpowiadaj&aogon;cego kulturze Tapsos i jej trzem fazom chronologicznym (XV- XIII w. przed Chr.) (Tab. 1), jedynymi dost&eogon;pnymi pracami s&aogon; badania dotycz&aogon;ce Wysp Eolskich, podczas gdy brak jakichkolwiek studi&oacute;w w tej dziedzinie dla teren&oacute;w Sycylii. Celem niniejszego artyku&lstrok;u jest wype&lstrok;nienie tej luki poprzez om&oacute;wienie materia&lstrok;&oacute;w ceramicznych znalezionych w Grotte di Marineo, prehistorycznym stanowisku jaskiniowym badanym w latach 1988-1989 (Ryc. 1). Nawarstwienia ze &sacute;rodkowej epoki br&aogon;zu w Grotte di Marineo odkryto w sonda&zdot;u 2 (warstwy 2-4), sonda&zdot;u 3 (warstwa 2) w jaskini 1 oraz w sonda&zdot;u 1 (warstwy 4 i 5) w jaskini 3. Badanie materia&lstrok;&oacute;w ceramicznych doprowadzi&lstrok;o do wyselekcjonowania 221 pr&oacute;bek diagnostycznych, kt&oacute;re na podstawie analizy makroskopowej podzielono na trzy grupy (Ryc. 5): grupa 1, stwierdzona dla 22% pr&oacute;bek, to ceramika drobnoziarnista, twarda i zbita, o kolorze masy pomi&eogon;dzy 2.5 YR 7/3 a 7.5 YR 5/2 i niewielk&aogon; ilo&sacute;ci&aogon; ziaren piasku drobniejszych ni&zdot; 0,25 mm; grupa 2 (48%) to ceramika &sacute;rednioziarnista, twarda i zbita, o kolorze masy mi&eogon;dzy 5 YR 6/6 a 10 Y 6/1 i licznych ziarnach piasku wielko&sacute;ci od 0,25 do 1 mm; grupa 3 (30%) to ceramika gruboziarnista, mi&eogon;kka i porowata, o kolorze masy mi&eogon;dzy 2.5 YR 7/6 a 5 YR 4/4 oraz licznych ziarnach piasku wi&eogon;kszych ni&zdot; 1 mm. W oparciu o typ i cz&eogon;stotliwo&sacute;&cacute; wyst&eogon;powania ziaren piasku, grupy 1 i 2 zosta&lstrok;y podzielone na cztery podgrupy ka&zdot;da (1A, 1B, 1C, 1D oraz 2A, 2B, 2C, 2D), za&sacute; grupa 3 na dwie podgrupy (3A i 3B) (Ryc. 6, Tab. 2). Aczkolwiek brak dok&lstrok;adnych danych stratygraficznych, w oparciu o typologi&eogon; kszta&lstrok;t&oacute;w mo&zdot;na wnioskowa&cacute;, i&zdot; zasiedlenie stanowiska trwa&lstrok;o przez wszystkie trzy podfazy okresu Tapsos. Dokonano wyboru 31 pr&oacute;bek reprezentuj&aogon;cych wszystkie grupy i poddano je analizom mineralogiczno -petrograficznym (OM, FTIR) oraz geochemicznym (XRF). Obserwacje petrograficzne pozwoli&lstrok;y na wyr&oacute;&zdot;nienie i scharakteryzowanie sze&sacute;ciu materia&lstrok;&oacute;w petrograficznych (Ryc. 17): materia&lstrok; A - z wtr&aogon;ceniami uformowanymi przez wysok&aogon; zawarto&sacute;&cacute; wapienia i bogatej w skamieliny matrycy skalnej (LE1B1, LE1B1, LE1B2); materia&lstrok; B - z wtr&aogon;ceniami uformowanymi przez szkliwo wulkaniczne (LE2B2, LE1A oraz LE2B) oraz okazjonalnie przez inne fragmenty ska&lstrok; wulkanicznych (LE1A) czy wapie&nacute; (LE2B), matryca skalna jest uboga w skamieliny; materia&lstrok; C - z wtr&aogon;ceniami szkliwa wulkanicznego i kwarcu oraz matryc&aogon; skaln&aogon; nie zawieraj&aogon;c&aogon; skamielin (LE1C, LE1C1); materia&lstrok; D - wtr&aogon;cenia uformowane przez szkliwo wulkaniczne, fragmenty ska&lstrok; wulkanicznych (LE2A) oraz wapie&nacute;, za&sacute; matryca skalna zawiera skamieliny (LE2C3, LE2A); materia&lstrok; E - charakteryzuje si&eogon; obecno&sacute;ci&aogon; t&lstrok;ucznia ceramicz&not;nego razem ze szkliwem wulkanicznym i wapieniem (LE2C1), fragmentami szkliwa wulkanicznego oraz ska&lstrok; (LE1A1, LE1A2, LE1D, LE2B4, LE2D) oraz wapienia (LE3B1). We wszystkich pr&oacute;bkach matryca skalna jest bogata lub bardzo bogata w skamieliny; materia&lstrok; F - ze szk&lstrok;em wulkanicznym, fragmentami ska&lstrok; i minera&lstrok;ami (pirokseny i plagioklazy), o matrycy skalnej zawieraj&aogon;cej skamieliny (LE1D1, LE2A1, LE2A2, LE2A3, LE2B1, LE2B3, LE2C, LE2C2, LE2D1, LE3A, LE3A1, LE3A3, LE3A2). Cech&aogon; wyr&oacute;&zdot;niaj&aogon;c&aogon; wi&eogon;kszo&sacute;&cacute; opisanych materia&lstrok;&oacute;w jest obecno&sacute;&cacute; wtr&aogon;ce&nacute;, uformowanych przez fragmenty ska&lstrok; wulkanicznych, podczas gdy zastosowanie t&lstrok;ucznia ceramicznego ograniczone jest do materia&lstrok;u E. Wtr&aogon;cenia i matryca skalna odpowiadaj&aogon; z&lstrok;o&zdot;om, kt&oacute;rych wychodnie wyst&eogon;puj&aogon; na obszarze Licodia Eubea. W szczeg&oacute;lno&sacute;ci ska&lstrok;y wulkaniczne maj&aogon; sk&lstrok;ad mineralny i struktur&eogon; podobn&aogon; do obserwowanej w plio-plejstoce&nacute;skich bazaltach alkalicznych i toleitach, podczas gdy zwietrza&lstrok;e szkliwo wulkaniczne przypomina plioce&nacute;skie palagonitowe podmorskie wulkanity tworz&aogon;ce wychodnie w okolicach Licodia Eubea. Wreszcie ska&lstrok;y osadowe mioce&nacute;skiej forma&not;cji Tellaro oraz/lub aluwium czwartorz&eogon;dowego mog&aogon; by&cacute; uznane za surowiec gliniasty. Pr&oacute;bki nale&zdot;&aogon;ce do materia&lstrok;&oacute;w A, D i E (z wyj&aogon;tkiem LE3B1) cechuj&aogon; si&eogon; &sacute;rednim lub wysokim za&lstrok;amaniem podw&oacute;jnym &sacute;wiat&lstrok;a, podczas gdy cecha ta jest s&lstrok;abo wykszta&lstrok;cona lub nieobecna w materia&lstrok;ach B, C i F. Materia&lstrok;y A, D i E przesz&lstrok;y przez relatywnie nisk&aogon; temperatur&eogon; wypa&lstrok;u (&lt;800&deg; C), na co wskazuje &sacute;red nia-wysoka aktywno&sacute;&cacute; optyczna oraz obecno&sacute;&cacute; minera&lstrok;&oacute;w gliny i wysoka zawarto&sacute;&cacute; kalcytu. W przeciwie&nacute;stwie do tego, pr&oacute;bki materia&lstrok;&oacute;w B i C charakteryzuj&aogon; si&eogon; nisk&aogon; aktywno&sacute;ci&aogon; optyczn&aogon; lub jej brakiem oraz obecno&sacute;ci&aogon; wysokotemperaturowych krzemian&oacute;w z CaO (~ 900&deg; C). Wreszcie w pr&oacute;bkach materia&lstrok;u F znajduj&aogon; si&eogon; zar&oacute;wno kalcyt jak, i krzemiany zawieraj&aogon;ce Ca (800-900&deg; C). Wyniki aktywno&sacute;ci optycznej por&oacute;wnano ze sk&lstrok;adem mineralogicznym, okre&sacute;lonym poprzednimi badaniami dyfrakcji rentgenowskiej (XRD) i pomiarami FTIR (por. BARONE ET AL. 2012a). Dane o sk&lstrok;adzie chemicznym pr&oacute;bek opracowano z wykorzystaniem metodologii statystycznej, opartej zasadniczo na technice proporcji logarytmicznych, wprowadzonej przez Aitchisona (1986) i szeroko stosowanej w badaniach archeometrycznych (Tab. 5). Wykres podw&oacute;jny przedstawia pierwiastki oraz badane pr&oacute;bki umieszczone w p&lstrok;aszczy&zacute;nie dw&oacute;ch g&lstrok;&oacute;wnych sk&lstrok;adnik&oacute;w. Wyja&sacute;nia on 69% z ca&lstrok;kowitej wariancji pierwiastk&oacute;w g&lstrok;&oacute;wnych i &sacute;ladowych (Ryc. 18). Og&oacute;lnie rzecz bior&aogon;c, na wykresie podw&oacute;jnym wida&cacute; bardzo dobr&aogon; zbie&zdot;no&sacute;&cacute; mi&eogon;dzy obserwacjami petrograficznymi a skupiskami pozyskanych pr&oacute;bek: a) wysoka zawarto&sacute;&cacute; Cao jest wyr&oacute;&zdot;nikiem pomi&eogon;dzy bardzo bogatym w skamieliny materia&lstrok;em A a ubogimi w skamieliny materia&lstrok;ami B i C; b) wysoka zawarto&sacute;&cacute; wtr&aogon;ce&nacute; wulka&not;nicznych oddziela pr&oacute;bki materia&lstrok;u F od materia&lstrok;u E, na podstawie zawarto&sacute;ci Fe2O3, MgO, MnO, Cr, Co oraz Ni. Pierwszym najbardziej znacz&aogon;cym rezultatem analizy archeometrycznej jest zwr&oacute;cenie uwagi na fakt, i&zdot; analiza makroskopowa mo&zdot;e by&cacute; niedok&lstrok;adna i myl&aogon;ca. odst&eogon;puj&aogon;c od wcze&sacute;niejszego podzia&lstrok;u na trzy grupy (1-3) i koncentruj&aogon;c si&eogon; na 6 materia&lstrok;ach (A-F) zidentyfikowanych petrograficznie, mo&zdot;na podkre&sacute;li&cacute; pewne istotne dane dotycz&aogon;ce zwi&aogon;zku mi&eogon;dzy materia&lstrok;em a chronologi&aogon;. Materia&lstrok;y A i C wydaj&aogon; si&eogon; wyst&eogon;powa&cacute; wy&lstrok;&aogon;cznie w ceramice fazy Tapsos I (l440/1420-1400/1380 przed Chr.), materia&lstrok; D jest zasadniczo potwierdzony, a materia&lstrok; E g&lstrok;&oacute;wnie potwierdzony w pr&oacute;bkach z fazy Tapsos II (1400/1380-1310/1300 przed Chr.), natomiast materia&lstrok;y B i F wyst&aogon;pi&lstrok;y tylko w pr&oacute;bkach fazy Tapsos III (1310/ 1300-1270/1250 przed Chr.). Sugeruje to przesuni&eogon;cie pomi&eogon;dzy r&oacute;&zdot;nymi materia&lstrok;ami wykorzystywanymi w trak&not;cie ca&lstrok;ej sekwencji chronologicznej &sacute;rodkowej epoki br&aogon;zu (Tab. 6, Ryc. 19) . Jednak&zdot;e hipoteza, i&zdot; przesuni&eogon;cie to jest efektem jakiego&sacute; osi&aogon;gni&eogon;cia technicznego spowodowanego eksperymentami, maj&aogon;cymi miejsce w okresie Tapsos, wydaje si&eogon; sta&cacute; w pozornej sprzeczno&sacute;ci z szacunkami temperatury wypa&lstrok;u. Z drugiej strony, materia&lstrok;y A, E i D wykazuj&aogon; ni&zdot;sz&aogon; temperatur&eogon; wypa&lstrok;u (&lt;800-900&deg; C) ni&zdot; B, C i F (&gt;900&deg; C). Zamiast stopniowego wzrostu temperatury wypa&lstrok;u od &lt;800 do 900&deg; C w trakcie rozwoju trzech podfaz chronologicznych Tapsos, mo&zdot;emy zaobserwowa&cacute;, i&zdot; dla materia&lstrok;u C temperatura osi&aogon;ga 900&deg; C. Ostatecznie oznacza to, i&zdot; temperatura wypa&lstrok;u nie mo&zdot;e by&cacute; traktowana jako kryterium chronologiczne, poniewa&zdot; warto&sacute;&cacute; 900&deg; C osi&aogon;gano w piecach garncarskich ju&zdot; na pocz&aogon;tku okresu Tapsos. Ponadto, przej&sacute;cie od A/C do D/E i do B/F nie wpisuje si&eogon; w nast&eogon;puj&aogon;ce po sobie fazy chronologiczne. Przesuni&eogon;cie to mog&lstrok;o wynika&cacute; z eksperymentalizmu technicznego pojedynczego warsztatu albo z pracy r&oacute;&zdot;nych centr&oacute;w produkcyjnych ze szczeg&oacute;lnymi tradycjami produkcji ceramiki. Dobr&aogon; metod&aogon; rozr&oacute;&zdot;nienia mog&lstrok;aby by&cacute; dalsza analiza &zacute;r&oacute;de&lstrok; gliny. W istocie, zaplanowane ju&zdot; badania terenowe, kt&oacute;rych celem jest identyfikacja na okolicznym obszarze dw&oacute;ch r&oacute;&zdot;nych depozyt&oacute;w, tj. bogatego w Cao sedymentu gliniastego oraz aluwialnego sedymentu ubogiego w Ca, kt&oacute;rymi cechuj&aogon; si&eogon; om&oacute;wione wy&zdot;ej materia&lstrok;y, mo&zdot;e dostarczy&cacute; nowych danych o lokalizacji geograficznej centr&oacute;w produkcyjnych.</p>
Original languageAmerican English
JournalŚwiatowit
VolumeXI
StatePublished - Jan 1 2014
Externally publishedYes

Cite this